Sobków - Fortalicja

Pod pojęciem fortalicji rozumie się niezbyt wielką, warowną siedzibę mieszkalną należącą do średniozamożnej szlachty, mającą wyłącznie lokalne znaczenie obronne, której formy architektoniczno – przestrzenne wyrastają z tradycji tkwiących jeszcze w średniowieczu. Służące obronie elementy fortalicji były zazwyczaj nieprzystosowane do stawiania oporu artylerii i ograniczały się do niezbyt wysokich murów obwodowych, na narożnikach wzmacnianych basztami. Dokładnie takie właśnie cechy posiadała fortalicja w Sobkowie, miasteczku położonym dwadzieścia parę kilometrów na południowy – zachód od Kielc.

Czas budowy sobkowskiej fortalicji łączono zwykle z lokacją miasta Sobkowa (1563 rok) leżącego o kilometr dalej, w dół rzeki Nidy.

Badania wykazały, że najstarszym elementem sobkowskiego zespołu był dawny budynek bramny, zlokalizowany w południowo - wschodnim skrzydle fortalicji. Miał on wyniesiony nad teren parter, w czym przypomina typ „domu pańskiego” w literaturze fachowej zwanego kamienicą. Na głównej osi znajdowała się sień, a po jej bokach dwie izby: jedna zwana świetlicą (a potem kordegardą) zaś druga komorą lub skarbcem, obie przykryte kolebkowymi sklepieniami. Rozmiary zastosowanych w budynku otworów okiennych świadczą, iż wybudowano go z przeznaczeniem na cele mieszkalne.

Przemiany dworu w fortalicję dokonali: Stanisław Sobek i jego syn - Stanisław II w drugiej połowie XVI stulecia, a dokładniej do roku 1577. Budowa prowadzona była etapami: najpierw pojawiły się mury obwodowe od strony miasta (od południa) z pięciobocznymi, piętrowymi basztami na narożach, Mury obejmowały znaczną powierzchnię – dziedziniec miał wymiary 129 x 85 metrów. Od wschodu i zachodu murów nigdy nie było (dowodzą tego nienaruszone od czasów rzymskich podziemne warstwy), a zastępowały je najpewniej drewniane elementy w rodzaju parkanu lub palisady. Stary dom stał się teraz niewystarczający. Nowy dom mieszkalny pojawił się teraz w północno wschodniej części fortalicji i posiadał wszelkie cechy nowożytnej siedziby mieszkalnej. W baszcie mieściła się loggia „otwarta” w dwóch ważnych dla właścicieli kierunkach: w stronę ogrodu „włoskiego” (ku północy) i w stronę miasta (na wschód). W narożniku północno – zachodnim, jakby na przedłużeniu rezydencji, wzniesiono budynki gospodarcze a ciąg budynków najprawdopodobniej zakończono basztą.

Druga faza rozbudowy przypisywana jest rodzinie Drohojowskich herbu Korczak, właścicielom Sobkowa od roku 1601. Kilian Drohojowski, mąż siostry Stanisława Sobka, pełnił urząd starosty przemyskiego. Jako bardziej zorientowany  w aktualnych trendach fortyfikacyjnych (choćby z racji bardziej skomplikowanej sytuacji politycznej na terenie gdzie pełnił swój urząd), Drohojowski prawdopodobnie zastosowałby w Sobkowie nowocześniejszy i bardzo już popularny na Podkarpaciu system bastejowy, ale pozostało mu tylko kontynuowanie i ulepszanie dzieła rozpoczętego przez Stanisława Sobka.

Obronny zespół z Sobkowa miał potem jeszcze dwie fazy: barokowej willi – pałacu z przełomu XVII i XVIII stulecia oraz rezydencji klasycystycznej. Ale to już całkiem odrębne tematy...
 
Tekst: Roman Mirowski
 
Źródło: Roman Mirowski, Świętokrzyski album, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie - Regionalny Ośrodek w Kielcach / Mediateka. 2004.
 
 
Słowniczek:
 
Sklepienie kolebkowe (beczkowe) - sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej. Wykonywane z ciosów kamiennych w kształcie klińca przewiązanych z zasadą mijania spoin. Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych (ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór).

Loggia to wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych. Loggia może być jedno lub wielokondygnacyjna, otwarta lub zamknięta (przeszklona). Występowała w renesansie w budownictwie pałacowym np. zamek na Wawelu, zamek w Pieskowej Skale, w Baranowie Sandomierskim. W współczesnych budynkach, zazwyczaj tylko jednokondygnacyjna, spełnia funkcję balkonu.

Basteja (rondel) – budowla fortyfikacyjna, będąca murowanym lub ziemnym umocnieniem w formie niskiej, przysadzistej baszty obronnej, zwykle z dwiema kondygnacjami. Zbudowana na planie półkola, wieloboku lub podkowy, wysunięta przed mur obronny, była stanowiskiem ogniowym artylerii blokującym dostęp do kurtyny. Pozwalała na prowadzenie ognia skrzydłowego wzdłuż fosy. Basteja pojawiła się we Włoszech w XV wieku, w związku z rozpowszechnieniem się broni palnej. Pierwszą basteję opracował Albrecht Dürer. Zastąpiła baszty, które były wrażliwsze na ogień ze względu na mniejszą masywność, połączoną zazwyczaj z większą wysokością, oraz nie zapewniały dostatecznej powierzchni do obsługi artylerii. Została zastąpiona przez bastion.

Barok (z por. barocco - "perła o nieregularnym kształcie", lub z fr. baroque - "bogactwo ozdób") główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy: od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Barok obejmował wszystkie przejawy działalności literackiej i artystycznej, a także filozofię i architekturę. U jego podstaw leżał sprzeciw wobec renesansowego klasycyzmu, głęboka religijność, mistycyzm i egzystencjalny niepokój.

Klasycyzm (z łac. classicus - doskonały, pierwszorzędny, wzorowy, wyuczony) – styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do osiągnięć starożytnych Greków i Rzymian. W Europie tzw. "powrót do źródeł" (klasycznych) pojawił się już w renesansie, a następnie występował równolegle do baroku, czyli od XVII wieku do końca wieku XVIII, w niektórych krajach trwał do lat 30. następnego stulecia, a nawet dłużej. Styl ten szczególnie nawiązywał do antyku.
Źródło: pl.wikipedia.org
 
Opracowanie: Agnieszka Markiton

Źródło: PIK